Carlos Aguirrepa maytunpi sunquchasqa, kunan qawarichiniku afrikanu hinallataq afromantamiraq hatun runakunapa kawsayninta (yaqa mana riqsisqa llapallan runakunapaq), ichaqa kay sinchi awkinchikkunam ruwayninkunawan kikinkupa, ayllunkunapa, chaynallataq llapallan suyunchikkunapa qispikuyninta tanqarikurqaku, kunan punchaw ñuqanchik qispisqa Peru suyupi tiyananchikpaq. Afroperuano kawsay yachaykunapa raymichakuy killapim, ñuqayku kay awkinchikkunata yuyarichiyta riqsichiyta munaniku, paykunam ancha chaniyuq kanku suyunchikpa wiñay kawsay yuyayninkunapaq.
• Francisco Congo y Manuel Lucumí | Palenquekuna & cimarronkuna
• Antonio Oblitas |Tupac Amarupa hatarikuynin
• Imaynata warmikuna amachakurqaku
FRANCISCO CONGO & MANUEL LUCUMÍ
Palenquekuna & cimarronkuna
Cimarron, Francisco Congo ¨Chavelilla¨ sutichasqa, Guachipa palenquepa hatun umanchaqnin karqa. Palenque ukupi atipay rayku ayllukuna awqanakuptinkum, pay qasiyachiyta yacharqa: Paymi hatun umanchaq hina qipakurqa, hinallataq walla umanchanapaq saqirqa chay awqanakuq ayllu ukunmanta hamuqta: Manuel Lucumí.
Allinta kamayta yachakurqa, hinallataq chiqanchaq karqa, paypuni cimarrunkunapa ima ruwanankunata pusakurqa: haciendakunata yatapaykuy, waqyaykuyta ima. 1713 watapim, realista hamunankuta yachaykuspapas, mana mancharikurqakuchu, nitaq ayqirankuchu. Palenquerukunam, yaqa llapallan bozalkuna, waputa sinchita amachakurqaku imayna africapa challankunapi yachakusqankuman hina. 6 punchawña amachakuchkaptinkum, realistakuna tuqllaykurqaku hinaspa juiciuman apaykurqaku.
¿Yacharqankichu…
– Apellidunkunam mayqin ayllukunamanta kasqanta qawachikun hinallataq may pachamanta kasqantapas: Congo sutichasqa karqa suyun chayna sutiyuq kasqan rayku, hinallataq Lucumí sutichasqa karqa Níger mayupa tukusqan allpakunamanta sutin rayku, kunan Nigeria sutiyuq suyupi;
– Abril killapa 17 punchawninpi, 1713 watapim Real Audiencia kamarikusqanmanhina iskaynin kuskata huchacharqaku “orcawan wañuchisqa kanankupaq, kawallupa chupanpi aysaykachasqa”;
– Guachipa (Huachipa) palenqueqa qallarikurqa 1710-1711 watakunapi, kimsa kanchayuq karqa hinallataq sumaq patarasqa hatun kamayuqkuna, kapuq kamayuqkuna, iñiy kamayuqkuna, walla kamayuqkunapas karqaku;
– Cerro Negro (Huarochirí, SJL) chayna sutiyuq qipakurqa kay palenque yuyarinanchikpaq.
¿Imaninantaq?
Palenque: karupi kaq hinallataq sasa chayariy kanchakuna, chayman ayqirqaku munaynin qichusqa yanarunakuna patrunninkunamanta llutpispa / kaspimanta ruwasqa quincha, awqanakuypi huk kanchata amachanapaq churasqa (RAE).
Cimarrón: chaynatam suticharqaku munaynin qichusqa yanarunakunata, patronninmanta llutpiruptinku hinaspa sacha-sachaman ayqiruptinku qispikayta maskaspa (RAE).
Bozal: munaynin qichusqa yanarunakuna, chayraq ayllunkunamanta suyunkunamanta urqusqa kaptin.
Willakuq: P. Tardieu ¨ El palenque de Guachipa (1713) Aspectos del cimarronaje en la periferia limeña ¨, RIRA, vol. 3, n° 2 (octubre 2018) / M. Arrelucea & J. Cosamalón ¨La presencia afrodescendiente en el Perú¨, MINCUL, 2015 / C. Aguirre ¨Breve historia de la esclavitud en el Perú¨, Fondo Editorial del Congreso, 2005. // P. Tardieu “Guachipapi kaq Palenque (1713) Limapa muyuriqnimpi imayna cimarronaje nisqa kasqanmanta”, RIRA, vol. 3, n° 2 (octubre 2018) / M. Arrelucea & J. Cosamalón “Afrosapiyuq runakuna Peru llaqtapi kasqankumanta” MINCUL, 2015 / C. Aguirre “Peru llaqtapi imayna esclavitud kasqanmanta uchuy willakuy”, Fondo Editorial del Congreso, 2005.
ANTONIO OBLITAS
Tupac Amarupa hatarikuynin
1780 watapi, Peru Virreynatupa uray allpakuna hinallataq altiplano puna allpakunam españulkunata qarquchiq hinallataq qispiy maskaq hatun hatarikuywan rikurikurqa, chayqa Tupac Amarupa hatun hatarikuynin sutichasqa, cacique Jose Gabriel Condorcanquipa sutinmanta rayku. Tupac Amarum mana indiullatachu nitaq mestizullatachu hatarikuyninman minkakamurqa: yanarunakunatapas minkakamuyta chayachirqa. Chaynapim hatarisqan runakunata españulkuna quchachaptinku Antonio Oblitaspa sutintapas qayarqaku, paysi hatun kamachikuq Corregidor Antonio Arriaga sutiyuq españolta sipirusqa, paypa esclavun kaspa, hinaspa tayta Jose Gabriel Tupac Amaruman yanapasqa uqarikuyninpi. Chaynata quchallikuchkaptinkum payqa ari chaynata ruwarqani, Sangararapi yanaparqani nispa kutichimurqa. Chay rayku sipisqata wañuchinku, chaymantapas wirpunta kuchunkuraq.
¿Yacharqankichu…
– Tayta José Gabriel Túpac Amarum españolpa makimpi kaq llapan munaynin qichusqa runakunapa qispiyninta waqyaykurqa noviembre killapa 16 punchawninpi, 1780 watapi; hinaspa diciembre killapa 6 punchawninpi, 1781 watapi Diego Tupac Amaru runapa munaynin qichuy esclavitud nisqapa tukuyninta waqyaykamurqa.
– Jose Manuel Yépes, Pedro Pablo Tagle hinallataq Miguel Landa, kimsan munaynin qichusqa runakuna, quchachasqa karqaku Tayta Jose Gabrielpa uqarikuyninpi yanapaymanta hinallataq kuchunakunata apasqankumanta. Paykunaqa amachakurqaku yanuypi llamkasqanwan. Chaywan kacharirqanku.
– Micaela Bastidas, Tayta Jose Gabrielpa warmin hinallataq uqarikuynimpi sinchi yanapaq, “zamba” hina rikusqa karqa, chayqa kay raykus kanman: taytan Miguel Bastidas manas español karqachu, aswantaq yanarunas icha karqa.
¿Imaninantaq?
Cacique: indiu ayllukunata utaq indiu llaqtakunata kamaq (RAE).
Corregidor: hatun kamachikuq Magistradu, allpankunapi paylla kamachikurqa imaymana kasqankunapi, paqtachiymanta, kamaymanta yachakurqa, chaynallataq quchakuna muchuchiymanta (RAE).
Willakuq: S. O´Phelan Godoy ¨La rebelión de Túpac Amaru, organización interna, dirigencia y alianzas¨, Histórica, Vol. III, 1979 / J.A. del Busto ¨Breve historia de los negros del Perú¨, Fondo Editorial del Congreso, 2001/ C. Aguirre ¨Breve historia de la esclavitud en el Perú¨, Fondo Editorial del Congreso, 2005 / M. Arrelucea & J. Cosamalón ¨La presencia afrodescendiente en el Perú¨, MINCUL, 2015 // S. O´Phelan Godoy ¨ Túpac Amarupa hatarikuynin, imayna ukumpi kamay karqa, umanchakuy hinallataq kuskanchakuy¨, Histórica, Vol. III, 1979 / J.A. del Busto ¨Peru suyu yanarunakunapa uchuy kawsay willakuy¨, Fondo Editorial del Congreso, 2001/ C. Aguirre “Peru llaqtapi imayna esclavitud kasqanmanta uchuy willakuy”, Fondo Editorial del Congreso, 2005 / M. Arrelucea & J. Cosamalón ¨ Peru llaqtapi afromanta miraqkunapa kawsayninmanta¨, MINCUL, 2015.
IMAYNATA WARMIKUNA AMACHAKURQAKU
Tiqsimuyuntinpi Afromantamiraq Warmikunapa Raymichakuq Punchawnimpim yuyaymanakuyta munaniku suyunchikpa yuyariyninpi paykuna imayna mana rikusqa nitaq riqsisqa kasqankuta. Chayqa ñawpa pacha kawsay yuyaykuna unaymantapacha awqanakuq kaqkunallata aswan chaniyuqta qawaykurqaku, chaypas qaripura ruwasqanhinata, qaripura makimpi atipay kasqampi. Sichus allillamanta indígena llaqtakunata, wakcha ayllukunata qawarichichkankuña, warmikunataqa manaraqmi. Chaymi kunanpuni musuqmanta yuyariyninchikta qillqachinayku imaymana kasqanchikta qawarichispa, llasayninta yuyaymanakuspa, warmi kay, ima llaqtamanta ayllumanta kay, hayka kapuqniyuq kay, ima, tukuy chaykunata llasaykuspa, chaynallapim suyunchikpaq afroperuana warmikunapa ruwaykusqanta rikuykusun.
¿Yacharqankichu…
– Palenqueras warmikuna kasqankuta chiqanchakun Santa Hermandad nisqa Margarita Mina, Catalina hinallataq Isabel Conga sutiyuq warmikunata qapiruptinku, Carabayllo Palenque ukupi, chaypis 6 runakuna karqaku, 3 warmikuna 1761 watapi.(1)
– Protectoral Decretukunas kamachikuykunapi tuqukunata kicharqaku, chaynapis munaynin qichusqa warmikuna allinta churakamurqaku tribunalkunapi. Chaynapim Juana Monica Murga juzgaduman mañakurqa paqtaypi chaninchanankuta hinaptinmi 300 pesospi chaninchachkaptinku 100 pesosllapiña qipamun, chaytaqa pay maskarqa pisi qullqillawan qispiyninta aypakunanpaq. Chaykuna amachayninpim payqa patrunnin nisyuta llakichisqanta, mana runa hinaña sarutiyasqa kasqanta willakuspa kaynata nirqa: “Manam ni Africapipas kaynaña puramintikuna qawakuchkanchu, ñam rikuchkankiña, manam suqalliqkuna kasqan pachakunapi kachkanchikchu, cristianukunapa siminchikkunata wichqanankupaq”. chaynallataq rimakurqa “llapan runakunapa qispikay hayñinninmanta, hinallataq munaynin qichusqa runakunapa hayñinninmanta llakichikuq muchuychikuq patrunninkunamanta lluqsinanpaq hinasta musuq allin patrunta maskakunankupaq.(2)
– Chilewan awqanakuy pachakunapim, Gregoria Láinez, afrosapiyuq warmi, Doña Antonia Moreno de Cáceresta yanapakuq karqa, hinaspa “patrunan rantisqan fusilkunata astasqa iskay iskaymata wiqawninman watasqata, pachankunapi ukumpi pakasqakunata, makinkunapitaq apasqa llapa balankunata balay ukupi pakasqata, hinaspa chaynata purikamurqa chilenukunapa qayllampi”.(3)
(1) Willakuq: Maribel Arrelucea, ¨Género, estamentalidad y etnicidad en las estrategias cotidianas de las esclavas de Lima, 1760-1800¨, TESIS para optar el grado de Magister en Historia, mención en Historia Social, UNMSM. / Maribel Arrelucea, “Warmi kay, mayqin rakimanta kay, ima ayllumanta kay imaynatas churakamurqa Limapi tiyaq munaynin qichusqa warmikunapa sapa punchaw kawsayninpi 1760-1800 watakunapi”. Historiapi Magister graduta aypananpaq TESIS, Historia Social nisqa especialidadta, UNMSM.
(2) Willakuq: Carlos Aguirre ¨Agentes de su propia libertad. Los esclavos de Lima y la desintegración de la esclavitud 1821-1854¨, Fondo Editorial, PUCP. / Carlos Aguirre “Kikinmanta qispiyninta aypakuq. Lima llaqtapa munaynin qichusqa runakuna mutuy chinkakuy pachakunapi 1821-1854”. Fondo Editorial, PUCP.
(3) Willakuq: Maritza Villavicencio, ¨Acciones de las mujeres peruanas durante la Guerra con Chile¨ / Maritza Villavicencio, “Chilewan awqanakuy pachakunapi Peruana warmikuna ruwasqankumanta”
